‘Twee soorten wijsheid’, 12 februari 2017

Deuteronomium 30: 15 – 20
1 Korintiërs 2: 6 – 11

Gemeente,

De hervormde theoloog Berkhof heeft ooit gezegd: ‘God is klein begonnen’. Precies deze woorden las ik onlangs bij twee volstrekt andere schrijvers.* Deze auteurs zien een ontwikkelingsgang die het beeld van God doormaakt in de geschiedenis. Deze is al in de Bijbel waar te nemen. Misschien moet je hier in West-Europa aan hun woorden toevoegen: God is daarna weer klein geëindigd. Daarover wil ik vandaag iets zeggen. Ik moet er direct iets bij zeggen. Ik overzie de geschiedenis niet. En weet dus ook helemaal niet hoe het verder gaat. Het woordje eindigen moet u daarom met een korreltje zout nemen. Maar het richt wel onze aandacht.
Deze ontwikkeling kun je ook zien in de twee stukken die vandaag zijn gelezen. Het eerste gaat over geboden die het volk worden opgelegd. Deze geboden zijn richtlijnen die helpen om een goed en ook een beschermd leven te leiden. Daarbij komt het volk voor een keuze te staan: volgen of niet volgen? Wanneer we deze tekst vandaag de dag lezen, horen we hetzelfde: kiezen of niet kiezen, voor of tegen. Maar daardoor horen we ook iets anders. Willen we wel op deze wijze voor de keuze gesteld worden? Stoot het dreigen met geweld niet af? Het bijzondere van deze geboden is dat wetgever en inspirator om de wetten te volgen hier samenvallen. Dan gaat het om de figuur van Mozes – en vanzelfsprekend op de achtergrond, God als wetgever.
Hoe anders is de situatie bij Paulus. Daar worden de machtshebbers en hun manier van denken, hun regels en overwegingen, op afstand gezet. Maar er is daarnaast een andere manier van denken dan die van de heersers, van de wereld. Daardoor word je uitgenodigd om kritisch te kijken naar die overheid.
Ja, ja, zult u zeggen, vooral als u er iets van af weet, maar de overheid bij Mozes was toch echt een andere dan de Romeinse, heidense overheid waarmee Paulus te maken had, vol van geweld. Dat is zo, maar vergeet niet, dat ook Mozes het vreselijke geweld uit naam van de godsdienst niet heeft geschuwd.
Bij Paulus zien we het besef tot ontwikkeling gekomen dat inspiratie en wetgeving niet zomaar samenvallen. Het hoeft niet goed te zijn wat de wet zegt. Er is een innerlijke reserve tegenover de machtspolitiek ontwikkeld. En in dat innerlijk schuilt God. Paulus gebruikt overigens het woord innerlijk niet, elders wel, hij noemt het geest. Geest tegenover wet, en die twee vallen niet samen. U kent het wel: de sabbath is er voor de mens en de mens is er niet voor de sabbath.
Over die tegenstelling is discussie ontstaan. Je laat toch niet zo maar de heilige wet in de steek? Daarin wordt toch ook het goede beoogd? En dan vind je in het evangelie van Matteüs èn bij Paulus de oplossing dat de wet niet opzij wordt gezet. Maar dat in de nieuw levenswijze die zij voorstaan de wet wordt vervuld. De wet is er voor de mens.
En als u nu denkt: dit is allemaal belegen koek, dan moet u maar denken aan hedendaagse politieke ontwikkelingen. Welke visies en welke regelgeving zijn er werkelijk voor de mens? En welke niet? Welke dienen andere belangen?
Daarmee geef ik ook al aan wat geest betekent. Bij de geest gaat het om de mens, om het menselijke, het innerlijke.

Paulus. We gaan niet zo vaak op hem in. Ik herinner me een vorige keer. Ik heb toen een stuk uit één van zijn brieven gelezen en heb toen alle negatieve, veroordelende passages weggelaten. Wie je dan naar boven ziet komen is een mysticus, de man die het hoofdstuk over de liefde geschreven.
Vandaag probeer ik hem te volgen en zo nu dan probeer ik uitstapjes naar het heden te maken.
Het gaat om twee vormen van wijsheid, ik heb ze al genoemd. Maar eigenlijk begint Paulus met het afwijzen van alle wijsheid. Hij is er niet zo goed in, zegt hij. Daarvan komt hij ook weer terug. Want er zijn die twee soorten wijsheid. De wijsheid van deze wereld, de wijsheid van de machthebbers en daarnaast is er een verborgen wijsheid, een wijsheid die te maken heeft met een geheim, het geheim dat God is, een mysterie. En hoewel deze wijsheid verborgen is, wordt ze in verband gebracht met het licht, met de schittering, met luister zoals het vertaald wordt in deze Bijbeluitgave. Een licht dat verborgen is.

Misschien zou je nog wel veel meer soorten wijsheid kunnen onderscheiden. Want ieder mens is verschillend. En ieder kent zo zijn eigen blik op de wereld, de eigen wijsheid en dit bedoel ik niet negatief. Zodra je met iemand praat merk je dat je verschillend aankijkt tegen de belangrijke zaken van het leven. Ieder heeft zo zijn of haar eigen denkbeelden. En dat is goed. Het maakt het leven ook spannend, alleen zo kun je van elkaar leren. Vanzelfsprekend, als je werkelijk van elkaar wilt leren en niet alleen maar je eigen gelijk wilt halen. Want dan valt er weinig te leren. En wat willen we, wil je van elkaar leren of wil je je mening opleggen?
Goed, Paulus kent maar twee vormen van wijsheid; dat schept helderheid. Waarschijnlijk is daarmee het laatste woord nog niet gezegd. Dat is voor later. Laten we hem eerst eens volgen.
Hij begint heel eenvoudig, bijna bescheiden. Hij kwam ooit in de stad Korinte zonder bovenmatig begaafd te zijn qua overtuigingskracht; geen welsprekendheid, geen wijsheid. Het zal wel kloppen. De mensen daar in Korinte weten nog wel hoe hij zich presenteerde, toen hij daar kwam. Het zal geen valse bescheidenheid zijn. En toch had hij iets. Hij liep er rond met herinneringen, niet eens die van hemzelf, maar van anderen. Herinneringen aan Jezus. Jezus die gekruisigd is – door de machthebbers. Dat is wat machthebbers doen in hun wijsheid. Als ze niet meer weten hoe het moet, toveren ze wel iets uit de mouw, een drastische maatregel. Zo is dat toch gegaan in dat proces van Jezus? Rare motieven speelden een rol. ‘Beter één mens dan het hele volk’, ‘ik vind geen zonde in deze mens, maar toch…’. Dit is de wijsheid van machthebbers. Dat is kijken hoe je je het beste uit een heikele situatie kunt redden. Wat moet, dat moet dan maar. U hoort dit zijn geen verheven motieven en dit zijn al zeker geen verheven wijsheden. Maar denk niet dat we dit alleen in de grote politiek waarnemen. Het is eigenlijk iets heel alledaags. Het is de wijsheid van de wereld. Je moet nu eenmaal een beslissing nemen; dan maar zo. Telkens spelen de motieven van macht een rol. Grote macht, kleine macht. Vervolgens wordt het gerechtvaardigd. Daarin komt de wijsheid van de machthebbers naar boven.
Van zulke motieven en wijsheden wil Paulus geen gebruik maken. Of hij dit volhoudt is een tweede. Het is zijn intentie. Hij wil een beroep doen op iets anders. Dan spreekt hij over de kracht van de geest. En wat is dat dan? Want je kunt de geest ook als iets geweldigs voorstellen. In de Bijbelvertalingen wordt geest daarom wel met een hoofdletter geschreven. Maar in oude handschriften worden geen hoofd- en kleine letters gebruikt. Waarom zouden wij het wel doen? Eigenlijk is het de geest met een hele kleine letter. Daarvan spreekt hij. ‘Geen oog heeft het gezien, geen oor heeft het gehoord.’ Dit noemt hij dan toch maar weer wijsheid. Om het te vatten kun je geest met die hele kleine letter als briesje vertalen. Want geest betekent wind. Het is de wind waarvan je niet weet vanwaar hij komt. Maar hij is er. Hij is ongrijpbaar. Je kunt hem niet in de vingers nemen. Dat wil het zeggen. En deze geest is er altijd al geweest, we hebben hem alleen nog niet gezien, hij wad daar altijd al. Zo is God in ons midden. Hij staat klaar voor degenen die Hem lief hebben. Laten we dit ook maar klein zeggen: voor degenen die de liefde liefhebben. Gebruik de kleine letter. Dat is de wijsheid van het geloof. En als je denkt, waarom nou klein, wat nou … denk dan aan die woorden van Paulus over de liefde: de liefde praalt niet, is niet opgeblazen. Dat is het.
Het is iets heel kleins, dat daardoor heel groot is.

En als je dan vraagt: hoe weet je dat nou? Dan kun je dit eigenlijk alleen met de wijsheden duidelijk maken van Johan Kruijff: Je snapt het pas als je het snapt. Het is er altijd al geweest. Maar je moet het wel zien. Paulus zegt het op bijna dezelfde wijze. Samengevat: alleen de geest doorgrondt de geest. Sta je er nog buiten dan zie je het niet. Daarvan heeft Paulus last gehad toen hij nog achter de christenen aanzat en aan vervolging meedeed. Hij zag het niet. En plotseling – in eens – vielen hem de schellen van de ogen. Hij zag een andere wereld. Laat ik het in eigen woorden zeggen. Niet meer de wereld van de overtuigingen die met kracht verdedigd moeten worden, maar de wereld van de zachte krachten, die in het lest overwinnen zullen. Zo zei Henriette Roland Holst dit. Het vertrouwen daarop is geloof. De krachten die een stapje terug kunnen doen, juist die krachten zullen er op het laatst nog zijn. Ze geven de ander de ruimte. Dat is voor de wereld van de macht, misschien moet ik zeggen, de wereld van de angst en van de overmoed, dwaasheid. En in die wereld leven wij. In die stormachtige wereld kunnen we uit die andere visie hoe moeilijk soms ook, kracht putten. ‘Wat het oog niet heeft gezien, wat het oor niet heeft gehoord, wat in geen mensenhart is opgekomen dat heeft God bestemd voor wie hem liefheeft’. De wijsheid van de geest is de liefde en niets anders.

Amen

*Carel van Schaik en Kai Michel, Het Oerboek van de mens, De evolutie en de Bijbel, Amsterdam 2016