Op weg naar het kerstfeest

Licht en donker horen bij elkaar. Geen licht zonder duisternis, geen schaduw zonder lichtval. Zij horen bij elkaar en bij het kerstfeest. In het donker wordt een ster gezien die naar Bethlehem wijst; er verschijnt een engelenkoor dat licht brengt midden in de nacht. Heel oude, profetische woorden worden aangehaald: “Het volk dat ronddwaalt in het donker, ziet dan een helder licht”. Steeds gaat het om de verdrijving van de nacht en om het zien van het licht, om het zien van uitkomst. Die hoop is vandaag de dag niet anders dan vroeger.

Wij vieren het kerstfeest als het even kan met mensen die ons lief zijn, met kaarsjes in het donker. Maar het echte donker schuilt in een andere hoek. Daar wil ik u mee naar toenemen. We weten natuurlijk best dat het kerstfeest schurende kanten kent. Het gaat om een kind geboren in een stal omdat er voor hem en zijn ouders geen plaats was. Er zijn nog steeds mensen voor wie geen plaats is.

In mooi aangeklede winkelcentra vind je verkopers van krantjes waarmee zij een zakcent verdienen. Zo komt het Straatjournaal, december 2017 mij in handen. Erin wordt het verhaal verteld van de Amsterdamse dokter Co. En ik zag dat ik dokter Co kende van heel lang geleden, begin jaren zeventig. Een gedreven, zeer sociaal voelende jonge arts. Een beetje onaangepast. Hij is nu 81 en nog steeds dezelfde. Hij zoekt in Amsterdam mensen op die geen medische verzorging krijgen, daklozen, verslaafden, ongedocumenteerden, mensen zonder papieren. Een rauwe wereld. Mensen die buiten het blikveld van de samenleving vallen. Geen lieve wereld. Maar Co gaat erheen als het nodig is. Eenvoudig. “Mensen zijn ziek of erger en die doen een beroep op jou. Als iemand me nodig heeft, ga ik daar gewoon in mee.”

Van zijn werk is een korte documentaire gemaakt door Lysander Wiering, Dokter Co. De film is kort geleden uitgezonden door de EO. En veel sterker dan in het krantenartikel wordt de uitzichtloosheid van de mensen, de armzaligheid van hun verblijf en bestaan getoond. Geweld, alcoholmisbruik. De kou waarin ze moeten leven wordt voelbaar. Donkere gangen, donkere kamers. Daarin gaat dokter Co rond. In zijn kleding lijkt hij zich te hebben aangepast aan zijn patiënten. Alles speelt zich af in het donker. Dat is een keuze van de filmmaker. Avond- en nachtopnamen. Het tekent de sfeer van een jarenlang troosteloos verblijf in Nederland. Een glimp van de derde wereld, waarvan je het bestaan niet kent, hier in Nederland, bijna om de hoek.

Dokter Co wordt naar zijn motieven gevraagd om dit werk te doen. Er wordt een beroep op hem gedaan, maar er is vanzelfsprekend ook iets in hem zelf waarom hij dit werk doet en niet iemand anders. Wel, daarover gaat de film niet. Soms wordt de vraag even aangeraakt.

Kerstfeest is dan ver weg en zeker de manier waarop wij dit vieren. Het is bijna ongepast om die twee werelden bij elkaar te brengen, onze kerstviering en die barre werkelijkheid. Is er wel licht in dat duister? De vraag heeft iets heel ongemakkelijks. Want het antwoord moet zijn dat er voor deze mensen geen uitzicht is op een beter leven in Nederland. Een enkeling droomt over terugkeer, Co spreekt in de troosteloosheid over andere manieren om met elkaar om te gaan, om even elkaar een knuffel te geven. Maar in deze omgeving is dit ver weg. Er is een groot gebrek aan warmte. Is daar in het geheel geen licht? De eerlijkheid gebied om te zeggen, nee. Niet zoals in deze film deze wereld wordt getoond. De enige van wie je op aan kunt is Co. Maar ook hij lijkt zich wat ongemakkelijk te voelen wanneer hij een omhelzing krijgt. Hij kan hun wereld niet veranderen. Hij is een lichtpuntje in een diep duister.

Heeft het kerstfeest dan helemaal geen betekenis hier? Ik kan natuurlijk niet voor deze mensen spreken. Ik ken hun achtergrond niet, hun jeugd en hun idealen. Toch kan het ook in deze diepe ellende en uitzichtloosheid van betekenis zijn om het kerstfeest te vieren, het liefst met lotgenoten en misschien wel in de eigen troosteloze omgeving. Want het kerstverhaal gaat over deze situatie. Dat daar waar geen troost is – en geen troost mogelijk – toch troost mag komen. Dat is iets wat we niet in de hand hebben. Maar wij – ik en u als lezer – moeten wel oppassen. Ervoor oppassen dat we toch weer te gemakkelijk over de betekenis van kerst gaan spreken in zulke situaties. Of in heel andere uitzichtloze omstandigheden.

Ik heb u meegenomen naar een donkere plek in onze samenleving. Gelukkig is er iemand als Co van Melle die zich niet laat afschrikken om naar dit donker te gaan en die samen met de filmmaker dit donker aan het licht brengt. Maar u mag net als ik ook weer terugkeren bij u zelf, thuis, en de warmte opzoeken en op uw wijze het kerstfeest vieren, feestelijk, voluit. Het is er zo vaak tegelijk, de vreugde en de smartelijkheid, het duister en het licht.

Dat u het licht mag ervaren, het hemelse licht, in onze wereld.

Pieter Korbee